Toezichthouders liggen in Nederland vaak onder vuur. Gaat er iets mis in een sector, dan krijgt al snel de toezichthouder de schuld, schrijft het FD. Volgens voormalig toezichthouder Femke de Vries (ex-AFM en DNB) moeten toezichthouders vooral de grote lijn in de gaten houden en niet alleen achter signalen aanlopen. “Dat is incidentenpolitiek.”

De krant beschrijft aan de hand van de perikelen van een pluimveehouder waarom toezichthouders in Nederland weerstand oproepen: ze zijn óf te laat, óf ze grijpen te hard in. In het geval van de pluimveehouder krijgt de voedsel- en warenautoriteit NVWA de wind van voren: “Eerst houden ze hun muil over de fipronil-tips die ze wel degelijk hadden gekregen en daarna zeuren ze over dierenwelzijn als wij de kippen op dieet zetten om het spul versneld uit hun lijf te krijgen. Op die manier gaat de lol van het ondernemerschap er wel af.”

Actiebereidheid belangrijker dan gereedschap

Nederland houdt niet van zijn toezichthouders, volgens hoogleraar publieke instituties Judith van Erp. In de fipronil-affaire is de inspectie de boosdoener, maar de eiersector was primair verantwoordelijk, vindt zij. Bij de AFM wordt vaak kritisch gekeken waarom er te laat is ingegrepen. Voormalig AFM-bestuurslid Femke de Vries vindt dat de bereidheid van toezichthouders om in actie te komen zeker zo belangrijk is als het gereedschap om op te treden.

Papier versnipperen voor inspectie

Jaarlijks komen duizenden tips en signalen binnen bij toezichthouders, die als bij een kermisattractie lukraak aan een touwtje moeten trekken: het ene touwtje is een incident, het andere een structureel probleem. Bij de AFM kijkt een team van vier mensen als eerste naar de circa 5.000 signalen die er elk jaar binnenkomen. Er wordt onder meer gekeken of er meer klachten over het bedrijf of financieel product zijn binnengekomen. Ernstige signalen, zoals over beleggingsfraude, worden binnen één werkdag doorgezet. Minder urgente klachten moeten binnen zeven werkdagen zijn afgehandeld. Onlangs leidde een tip van een medewerker van een financiële instelling tot directe actie: hij zag zijn bazen grote hoeveelheden papier door de versnipperaar halen, enkele dagen voor een aangekondigde inspectie.

Zoeken naar onbekende risico’s

De AFM screent wekelijks zo’n 150 advertenties uit kranten en van sites zoals Marktplaats om te beoordelen of ze aan de wettelijke eisen voor informatievoorziening voldoen. De toezichthouder zoekt op woorden als krediet, vakantiehuisje en telefoonabonnement. Daarmee moeten problemen worden aangepakt voordat ze echt een probleem worden. Want volgens De Vries is alleen reageren op tips niet goed. “Als je alleen achter signalen aan loopt, doe je aan incidentenpolitiek. Daardoor dreig je de grote maatschappelijke problemen te missen. Als toezichthouder moet je eigenlijk problemen tackelen voordat ze een probleem worden. Op zoek gaan naar de onbekende risico’s voor een samenleving.”

Maatschappelijke schade voorkomen

Dat sluit aan bij de opvatting van de Canadese hoogleraar en voormalige milieu-inspecteur Malcolm Sparrow. Hij pleit ervoor om meer te kijken naar het oplossen van maatschappelijke kwesties dan het stevig handhaven zonder om te zien. Het handhaven van de wet is niet meer voldoende voor wie als toezichthouder het publieke belang dient te verdedigen. Het accent is komen te liggen op het voorkomen van maatschappelijke schade voor burgers in plaats van controles-volgens-het-boekje. Oftewel: risicogestuurd toezicht met behulp van data-analyse. “Er wordt bijvoorbeeld meer naar de prikkels van een verdienmodel gekeken, naar de houdbaarheid van dat model. En naar de effecten van bijvoorbeeld veranderende fiscale wetgeving”, zegt De Vries.

Dialoog met burgers

Volgens hoogleraar Van Erp moeten toezichthouders een maatschappelijke antenne ontwikkelen en voortdurend de dialoog zoeken met burgers. “Heel vaak denken mensen dat iets te mooi is om waar te zijn. Dan is dat meestal ook zo, zoals in de fipronil-affaire. Maar mensen houden zich vaak op de vlakte. Het is niet mijn pakkie-an. Maak burgers daarom bewust van een onderwerp, zodat ze zelf naar je toestappen in het geval zij tegen een mogelijke misstand aanlopen. Dat is slim gebruik maken van maatschappelijke controle.”